Canalblog
Editer l'article Suivre ce blog Administration + Créer mon blog
Publicité
Histoire du Mentonnais antique et médiéval
7 janvier 2019

ETHNOGENESES. 1. LES LIGURES DANS L'EPIGRAPHIE.

ETHNOGENESES. 1. LES LIGURES DANS L'EPIGRAPHIE.

pointe-siricocca-8

J'inaugure ici, par le dossier épigraphique, une série d'articles sur la question de l'ethnogénèse ligure et des peuples qui la composent. Les troupes auxiliaires, sous l'Empire, formaient des cohortes dont le nom indiquait le recrutement d'origine. Parmi la soixantaine de peuples recensés, on ne compte aucune regio italienne, et pour cause, puisqu'à l'origine, les auxiliae n'étaient pas citoyens romains, mais cinq cohortes alpines, dont la cohors Ligurum1. L'existence d'une cohorte de Ligures (Cohors Ligurum) suppose de l'Empire la reconnaissance de l'identité "ligure". Même si on ne dispose pas de preuves épigraphiques ou documentaires2, les cohortes alpines furent une création du principat augustéen, peut-être tout juste postérieure à la conquête des Alpes et à la construction du Trophée3. Avec la Cohors Ligurum, la Cohors Nauticorum et la Cohors Gaetulorum, c'est 1500 hommes qui sont stationnés à Cimiez pendant près d'un siècle. Elle fut divisée en deux, sans doute en 69: la Cohors II Ligurum partit immédiatement en Sardaigne, tandis que la Cohors I Ligurum resta stationnée à Cimiez jusqu'en 110, avant de gagner le Rhin et les Champs Décumates. Avant son départ, elle incorpora la Cohors I Hispanorum veteranaet devint la Cohors I Ligurum et Hispanorum, mentionnée une dernière fois sur le Rhin supérieure, en 153. Quant à la Cohors II Ligurum, elle intégra avant 88/89 la Cohors Corsorum, pour former la Cohors II Gemina Ligurum et Corsorum. Encore stationnée en Sardaigne sous Trajan, on la retrouve sous Hadrien et Antonin en Syrie, où on perd sa trace4.

Qu'entend-on alors par "Ligures" ? A priori, ces "Ligures" sont des Gaulois de Provence, puisqu'on recense un Suetrius, un Vocontius, deux Bodiontici5. Les "Ligures" des Alpes, dont les noms figurent sur l'Arc de Suse ou sur le Trophée de La Turbie, servent la Cohors Alpinorum6. Quant à la Cohors Montanorum, elle est sans rapport avec les Montani dont parlent Pline et Tite-Live, et semble avoir recruté dans les Alpes centrales et orientales7.

cohorte Ligurum

AE 2014, 542

I Ligurum et Hispanorum

AE 1982, 718

cohortis I Ligurum

AE 1967, 338

I Ligurum et Hispanorum

CIL 16, 62

cohortis I Ligurum

CIL 13, 11938

I Ligurum et Hispanorum

CIL 16, 63

cohortis I Ligurum

CIL 5, 7889

I Ligurum et Hispanorum

CIL 16, 80

cohortis I Ligurum

CIL 5, 7899

II Gemina Ligurum et Corsorum

AE 2006, 1841

cohortis I Ligurum et Hispanorum

CIL 5, 7896

II Gemina Ligurum et Corsorum

AE 2006, 1845

cohortis I Ligurum et Hispanorum

CIL 5, 7900

II Gemina Ligurum et Corsorum

AE 2006, 1846

cohortis I Ligurum et Hispanorum

RMD 4, 274

II Gemina Ligurum et Corsorum

AE 2006, 1847

cohortis II Geminae Ligurum et Corsorum

ZPE 186, 301

II Gemina Ligurum et Corsorum

AE 2006, 1848

cohortis II Ligurum

CIL 5, 7902

II Gemina Ligurum et Corsorum

AE 2006, 1849

cohortis Ligurum

AE 1892, 137

II Gemina Ligurum et Corsorum

AE 2006, 1850

cohortis Ligurum

AE 1981, 601

II Gemina Ligurum et Corsorum

AE 2006, 1851

cohortis Ligurum

AE 1994, 795

II Gemina Ligurum et Corsorum

AE 2006, 1852

cohortis Ligurum

CIL 5, 7426

II Gemina Ligurum et Corsorum

AE 2012, 1956

cohortis Ligurum

CIL 5, 7822

II Gemina Ligurum et Corsorum

Chiron 2006, 241

cohortis Ligurum

CIL 5, 7890

II Gemina Ligurum et Corsorum

CIL 16, 34

cohortis Ligurum

CIL 5, 7891

II Gemina Ligurum et Corsorum

ZPE 18, 255

cohortis Ligurum

CIL 5, 7897

II Gemina Ligurum et Corsorum

ZPE 193, 253

cohortis Ligurum

CIL 5, 7953

II Gemina Ligurum et Cursorum

CIL 16, 40

cohortis primae Liguri

CIL 13, 435

III cohortis Ligurum

CIL 5, 7982

cohortis primae Ligurum

CIL 11, 838

praefecto millitum Ligurum

CIL 13, 11543

cohortis primae Ligurum et Hispanorum

AE 1981, 604

 

 

 

La IXe regio augustéenne, pourtant, est bien attestée sous le nom de Liguria: elle compta à une époque ou une autre des procurateurs au Vingtième des Héritages, des procurateurs aux familles de gladiateurs, des procurateurs à l'annone, des procurateurs rationis privatae, des iuridici, des consulares, des recruteurs de iuniores. Dès Marc-Aurèle, elle est régulièrement associée à l'Emilie8. Avec les réformes de la Tétrarchie, la Ligurie maritime étant liée aux Alpes Cottiennes, c'est la Transpadane qui prend le nom de "Liguria". On ne s'attachera pas ici à débattre des vicissitudes de l'administration romaine, mais on peut noter que la "Ligurie", au moment où elle est attestée par l'épigraphie, a déjà perdu son caractère ethnique.

consulari Aemiliae et Liguriae

CIL 10, 1125

337-350

consularis Aemiliae Leguriae

CIL 12, 1858

 

in Aemilia et Liguria

AE 2007, 223

 

iuridico Aemiliae Etruriae Liguriae

CIL 6, 41229

244-249

iuridico Liguriae

ILAM, 343

165

iuridico per Aemiliam et Liguriam

CIL 14, 2503

 

iuridico per Aemiliam et Liguriam

CIL 9, 2848

201-250

iuridico per Aemiliam et Liguriam

CIL 10, 5398

214-240

iuridico per Aemiliam et Liguriam

CIL 6, 41193

218-245

iuridico per Aemiliam et Liguriam

CIL 10, 5178

240-270

iuridico per Aemiliam Liguriam

CIL 6, 332

185-187

iuridico per Aemiliam Liguriam

CIL 6, 41127

191-192

iuridico per Liguriam

CIL 8, 7033

247-249

iuridico per tractus Etruriae Aemiliae Liguriae

AE 1939, 81

150-169

Ligur

ILAM, 344

165

misso ad iuniores legendos per Aemiliam et Liguriam

CIL 6, 41237

231-268

procurator rationis privatae per Flaminiam Aemiliam Liguriam

IRT 395

203-204

procurator rationis privatae per Flaminiam Aemiliam Liguriam

IRT 424

203-204

procuratori ad familiam gladiatoriam per Italiam Aemiliam Transpadum Liguriam Pannonias Dalmatias

AE 2003, 931

253-260

procuratori Augustorum ad annonam provinciae Narbonensis et Liguriae

CIL 12, 672

161-169

XX hereditatium Aemiliae Liguriae Transpadanae

CIL 11, 1222

101-150

XX hereditatium trans Padum Liguriae et Aemiliae et Venetiae

AE 2002, 54

193-197

ἐπαρκῶς ἰσχύει λιγυρῶν

IG 4, 491

 

ἐπίτροπον ἐπαρχείας Ναρβωννησίας καὶ θαλασσίων Λιγυρίας

IK Perge, 293

 

ἐπιτρόπῳ πρειβάτης διὰ Φλαμινίας Αἰμιλίας Λιγυρίας

IG 14, 2433

 

 

Le nomen des Ligures a forgé trois choronymes ou toponymes attestés par l'épigraphie: la Liguria, comme "origo", le Ligustinum, une cité du Samnium, et Ligusticum, un domaine émilien. Le transfert des Ligures Baebiani et Corneliani, les Apuani déportés dans le Samnium, dans l'ager Taurasinus, près de Bénévent, en -181, est à l'origine d'un choronyme, "in Ligustino", bien connu par la Table alimentaire de Macchia, et qui désigne selon toute vraisemblance l'ager de la cité des Baebiani et des Corneliani9. La Ligurie est aussi mentionnée comme "origo" à deux occasions, dont un homme de Sestri Levante inscrit à la Galeria. Il n'est pas étonnant qu'un des domaines de la Table alimentaire de Velleia, elle aussi d'époque trajane, ait porté le nom de fundum Ligusticum. Il peut très bien s'agir d'un cognomen, puisque la plupart des fonds de Velleia sont des gentilices suffixés avec un prédial en -anum. Velleia, "ligure" avant la romanisation, avait été incorporée dans la regio VIII Aemilia, et un propriétaire avait tenu ainsi à rappeler ses origines ethniques. La plupart des fonds de Velleia montrent l'antiquité des toponymes: les propriétaires ne portent jamais le gentilice de leur domaine. Rien n'implique donc que l'identité "ligure" se soit maintenue jusqu'au principat de Trajan.

fundum Ligusticum

Velleia

CIL 11, 1147

pago Aequano in Ligustino

Ligures Baebiani

CIL 9, 1455

in Beneventano pago Ligustino

Ligures Baebiani

CIL 9, 1455

pago Romano in Ligustino

Ligures Baebiani

CIL 9, 1455

domo Liguriae

T. Valerius Secundus

CIL 3, 6085

domo Tigullis exs Liguria

L. Minucius Pulcher, Galeria

AE 1992, 1944

Κλεαινέτη Κάρωνος Λιγυστίνη

 

SEG 41, 115

 

Le panégyrique de Constant, à Albenga, est un document formidable pour le Ve siècle et le Mentonnais, lors de la mise en place du Tractus Italiae circa Alpes. A une époque où la Liguria ne désigne plus que la région padane, dans la langue de l'administration, il témoigne du maintien du sentiment ethnique, "identitaire" dirions-nous, opposant les invasions barbares ("gentes nefandas") aux Gaulois, sauvés, et aux Ligures, protégés ("dum recipit Gallos constituit Ligures")10. A l'inverse, le poème de Milan chante à la fois les Ligures et la ville de Milan, sur le ton d'Ennodius de Pavie. Les fastes triomphaux, lacunaires, évoquent treize campagnes contre les Ligures, bien renseignées par Tite-Live11. Parmi les peuples identifiés comme Ligures, les fastes citent les Eleates/Veliates, les Tal-rni, les Apuani, les Vocontii, les Salluvi, les Stoeni12. L'identification des Stoeni avec un peuple du val Trompia ou du val Camonica ne pose pas trop de difficulté, mais les Tal-rni ne sont pas autrement connus13. Comme le triomphe de Sulpicius Gallus intervint en -165 entre deux victoires sur les Velleiates, il faut peut-être les situer sur le cours supérieur de la Trebbia. Les panégyriques d'Arezzo en mémoire de Fabius Maximus et d'Aemilius Paulus évoquent leur triomphe sur les Ligures, en -233 et en -181, mentionnés par Cicéron, Plutarque et le Liber de Viris illustribus. La guerre ligure était aussi évoquée par les diplômes militaires. Les Ligures apparaissent aussi comme ethnie, dans les inscriptions de Macchia, où on note que Ligures et Ligustini sont synonymes. La présence d'une centurie de Ligyes dans la dédicace de Carmo à Céres, en Bétique, parmi certains noms gaulois (Albodunes, Belges, Galles), doit être rapprochée de l'existence, dans l'onomastique ibérique, du nom "Ligur", un (maigre) indice de sa "celticité".

Ligures Baebiani

Macchia

CIL 9, 1455

rei publica Ligurum

Macchia

CIL 9, 1455

rei publica Ligustinorum

Macchia

CIL 9, 1455

ordo et populus Ligurum Baebianorum

Macchia

CIL 9, 1466

rei publicae Ligurum

Macchia

CIL 9, 1485

centuriae Albores Volces Agstes Ligyes

Carmo

CIL 2, 128

primo consulatu Ligures subegit

Arezzo

CIL 11, 1828

Liguribus domitis

Arezzo

CIL 11, 1829

curatori Ligurum Cornelianorum

Macchia

CIL 9, 2354

dum recipit Gallos constituit Ligures

Albenga

CIL 5, 7781

ex tabula aenea quae fixa est Romae in Capitolio post Ligures

Diplôme militaire

CIL 16, 158

de Liguribus

Fastes triomphaux

CIL 9, 5564

de Gallis Contubriis Liguribus Veliatibus

Fastes triomphaux

CIL 9, 5564

ex tabula aenea quae fixa est Romae in Capitolio post Ligures

Diplôme militaire

RMM 4

te Ligures advectum

Carmen de Milan

CIL 5 p 623, 14

decurioni Ligurensium

Macchia

AE 1975, 206

post Ligurum in populis regum

Carmen de Rome

CIL 6, 31992

λιγυρῶν ἦχος

 

ICI 42

πὰρ πόλιας Λιγύω̣ν̣

 

SEG 47, 1517

Κελτῶν καὶ Λιγύων ἄστυ

 

IG 14, 1003

de Liguribus

 

AE 1930, 60

ἡ πολὺ Σειρήνων λιγυρωτέρη

 

IGUR 3, 1250

πέριξ λιγυρὴ μινυρίστρια ἀηδὼν

 

IGUR 3, 1303

πολλοὺς τέρψας λιγυρῇσιν ἀοιδῆς

 

SEG 33, 850

λιγὺς αὐλὸς

 

SEG 20, 748

οὐ λιγὺς αὐλὸς ἐμαῖς

 

SEG 20, 747

συρίζων λ̣ιγυροῖς πνεύ̣μασιν

 

Pancion d'El Kanaïs, 8

τὸν λιγυρὸν Μουσῶν

 

TAM 3, 1 798

τοῖς λιγυροῖσι χοροῖς

 

IG 5, 1734

Μουσάων, θεράποντα λιγύν νούσων

 

MAMA 9, 74

οἰμωγᾶι λιγυρᾶι δάκρυα

 

EAD 30, 471

ἐν λιγυαχέσι Μούσαις

 

IG 9, 1 2314

τὴν κροκόπεπλον ἤχησεν λιγυρῆς ἡδύτερον λαλίης

 

Colosse de Memnon, 61

La répartition de l'onomastique tirée du nom des Ligures ne facilite pas l'identification d'une "terre ligure". Ligurius, Ligusius, Ligustinius, Ligustius, sont bien attestés comme gentilices, et Ligur, Ligus, Ligurianus, Ligurinus, Ligustinus comme cognomina. L'onomastique est diffuse, mais les formes, régulières, renvoient toutes au développement de *LIGU au nominatif, *LIGU-S, puis *LIGU-R, adjectivé en *LIGU-S-T, comme *AUGU donne *AUGU-R et *AUGU-S-T. Plus rares, Ligunnius, Ligutius, Liguvius, apparaissent comme gentilices, au côté de Liguvianus. Les formes Ligyrius, Ligirius, Ligirus, Ligiricus et Ligyrus sont les issues ibériques du même morphème, avec un traitement différent du "u" long. L'onomastique gauloise propose aussi Ligdamus et Ligomarus, ce qui suppose bien un thème *LIGU. Les formes grecques sont parfois issues de Λίγυος.

Gentilices

Caius Ligurius Cai filius Sabatina Salutaris

Capodimonte

AE 1962, 153

Caius Ligustius Cai filius Falerna

Capoue

AE 1975, 209

Caius Ligustius Cai filius Falerna Priscus

Capoue

AE 1975, 209

Causo Ligustius Cai libertus Nemor

Capoue

AE 1975, 209

Ligustia Cai filia Prisca

Capoue

AE 1975, 209

Ligustia Cai liberta Musa

Capoue

AE 1975, 209

Ligur-

Volterra

AE 1982, 344

Quintus Ligurius Rusticus

Ribeira de Baixo

AE 1982, 471

Liguria Cnaei liberta Sperata

Tivoli

AE 1991, 592

Lucius Ligurius Luci filius Quirina

Rieti

AE 2000, 439

Liguria Titula

Alcala de Henares

AE 2005, 861

Ligurius Primitivus

Alcala la Vieja

AE 2015, 663

Caius Ligustius -or

Palestrina

CIL 1, 3060

Caius Ligustinius Cai filius Clustumina Disertus

Acqualagna

CIL 11, 5960

Ligurius Clementinus

Sassoferrato

CIL 11, 7537

Ligurius Theodotus

Sassoferrato

CIL 11, 7537

Liguria Martina

Cran-Gevrier

CIL 12, 2548

Marcus Lig- Tertiolus

Euzet

CIL 12, 2884

Marcus Lig- Tertius

Euzet

CIL 12, 2884

Liguria Tymele

Narbonne

CIL 12, 4325

Liguria Quinti filia Frontina

Narbonne

CIL 12, 4399

Liguria Euangelia

Arles

CIL 12, 846

Liguria Euphrosynes

Arles

CIL 12, 847

Lucius Ligusius Restutus

?

CIL 13, 10024, 429

Sextus Ligurius Sexti filius Galeria Marinus

Lyon

CIL 13, 1921

Ligurius Pantagatus

Lyon

CIL 13, 2197

Liguria Hygines

Lyon

CIL 13, 2197

Lucius Ligurius Exoratus

Savignac-Mona

CIL 13, 462

Caius Ligurius Victor

Wasselonne

CIL 13, 5987

Titus Ligurius Masculus

Périgueux

CIL 13, 965

Titus Ligurius Tutor

Périgueux

CIL 13, 965

Liguria Trophime

Ostia Antica

CIL 14, 1238

Lucius Ligurius Fabianus

Ostia Antica

CIL 14, 1639

Liguria Auli liberta Olympia

Albano Laziale

CIL 14, 2263

Lucius Ligurius Luci libertus Antiochus

Palestrina

CIL 14, 2877

Lucius Ligustius Clarus

Roma

CIL 15, 3479

Liguria Abia

Talavera de la Reina

CIL 2, 923

Caius Ligurius Titianus

Solin

CIL 3, 2074

Liguria Procilla quae et Albucia

Solin

CIL 3, 2074

Caius Ligustius Felix

Solin

CIL 3, 2417

Gaius Ligustius Felix

Solin

CIL 3, 3183

Gaius Ligustius Magnensis

Solin

CIL 3, 3183

Ligustius

Salzburg

CIL 3, 5538

Liguria Procula

Solin

CIL 3, 9200

Caius Ligunnius Cai filii

Este

CIL 5, 2645

Caius Ligurius Luci filius Voltinia Asper

San Giorgio di Valpolicella

CIL 5, 3936

Ligutius Flavi libertus Dionysius

Roma

CIL 6, 10407

Liguvius Iustus

Roma

CIL 6, 1056

Caius Ligurius Argentius

Roma

CIL 6, 1057

Lucius Ligurius Ianuarius

Roma

CIL 6, 1057

Lucius Ligurius Ianuarius

Roma

CIL 6, 1057

Lucius Ligurius Luci libertus Felix

Roma

CIL 6, 21367

Liguria Luci liberta Parata

Roma

CIL 6, 21368

Lucius Ligurius Luci libertus Heracleo

Roma

CIL 6, 21368

Liguria Luci liberta Arbuscula

Roma

CIL 6, 21369

Lucius Ligurius Theodorus

Roma

CIL 6, 21369

Quintus Ligyrius Apollonius

Roma

CIL 6, 24193

Liguria Nicopolis

Roma

CIL 6, 28599

Ligustius

Roma

CIL 6, 2910

Liguria Cai liberta Prima

Roma

CIL 6, 33272

Quintus Ligurius Rufus

Roma

CIL 6, 33272

Lucius Ligurius Luci libertus Suavis

Roma

CIL 6, 38552

Liguria Victorina

Roma

CIL 6, 38827

Caius Ligustius

Rome

CIL 6, 39660

Liguria mulieris liberta Melitine

Roma

CIL 6, 5686

Publius Ligurius

Roma

CIL 6, 8288

Caius Ligustius

Lambaesis

CIL 8, 2568

Caius Ligustius Maximus

?

Epigraphica 2016, 235

Liguria Irene

Ostia Antica

EpOst 1047

Lucius Ligurius Flavianus

Ostia Antica

EpOst 1047

Liguria Liguris filiae

Idanha a Vielha

Hep 17, 236

Κλ Λίγυρος vac. Ἐπάγαθος

 

IG 2, 2044

Αἴλ ∙ Λίγυρος Ἀντινοεύς

 

IG 2, 2067

Ἑρμείας Εἰσιδώρου Λίγυρος Ἄνθου

 

IG 2, 2111

Λίγυρον Δημητρίου

 

IG2, 9748

Ligurius Successus

Rome

ILCV, 2521

Lucius Ligusius

?

Paestum 118

 

Cognomina

Cassius Luci filius Fabia Ligus

AE 1904, 187

Publius Ailius Publi filius Publi nepos Ligus

AE 1940, 60

Publius Numisius Publi filius Voltinia Ligus

AE 1959, 284

Publius Numisius Publi filius Voltinia Ligus

AE 1959, 284

Marcus Decimius Ligus

AE 1964, 247

Caius Laberius - Ligus

AE 1968, 174

Publius Varius Quinti filius Papiria Ligus

AE 1983, 494

Titus Pompeius Ligyrus Autrico

AE 1983, 942

Publius Docetius Terti filius Tromentina Ligus

AE 1988, 654

Caius Vitius Ligiricus Viti filius

AE 1988, 805

Lucius Allius Ligus

AE 1992, 665

Lucius Asinius Ligus

AE 1992, 674

Clodia Ligurina

AE 1997, 1733

Publius Memmius Ligus

AE 1998, 721

Ligurius

AE 1999, 898

Decimus Helvius Ligur

AE 2006, 593

Lucius Suronius Ligus

CIL 1, 491

Maria Ligustina

CIL 10, 2716

Publius Manilius Tiberi filius Palatina Ligirus

CIL 10, 5377

Titus Caesonius Titi libertus Ligus

CIL 10, 5457

Lucius Vettius Luci filius Romilia Ligus

CIL 10, 5758

Caius Pontius Ligus

CIL 11, 1147

Publius Valerius Ligurinus

CIL 11, 1147

Ligurina

CIL 11, 1149

Caius Poppaeius Ligur

CIL 11, 1380

Publius Liguvius Rufinus Liguvianus

CIL 11, 1941

Aulus Octavius Auli filius Ligus

CIL 11, 3304

Aulus Octavius Auli filius Ligus

CIL 11, 3305

Aulus Octavius Auli filius Ligus

CIL 11, 3312

Sextus Marius Cai filius Ligustinus

CIL 11, 6065

Quintus Alfius Ligus

CIL 11, 6315

Marcus Iulius Ligur

CIL 12, 174

Iovius Iulius Ligus

CIL 12, 213

Caius Vibius Ligus

CIL 12, 306

Iulius Ligus

CIL 12, 462

Lucius Baebius Ligus

CIL 12, 4656

Albucius Ligus

CIL 12, 538

Cassius Ligus

CIL 14, 13

Cassius Ligus

CIL 14, 14

Cassius Ligur

CIL 14, 4380

Lucius Iulius Cnaei filius Ligus

CIL 3, 14165

Tiberius Claudius Ligomarus

CIL 3, 14632

Claudia Ligurina

CIL 3, 4275

Caius Arruntius Cai filius Ligus

CIL 3, 4506

Romanius Ligur

CIL 3, 4778

Cassius Ligurinus

CIL 3, 6313

filius Romilia Ligus

CIL 5, 2646

Lucius Moccius Quinti filius Ligus

CIL 5, 7147

Caius Albius Spuri filius Ligus

CIL 5, 7562

Marcus Gavius Cai filius Ligus

CIL 5, 7597

Publius Varius Publi filius Aemilia Ligus

CIL 5, 7598

Marcus Fabricius Luci filius Camilia Ligus

CIL 5, 7607

Lucius Vippius Ligur

CIL 5, 7871

Flavius Ligurius

CIL 5, 8988

-us Ligurinus

CIL 6, 15793

Caius Petronius Cai filius Camilia Ligus Virianus Postumus

CIL 6, 24011

Marcus Antonius Marci filius Ligus

CIL 6, 2555

Marcus Antonius Marci filius Ligus

CIL 6, 2555

Marcus Saburius Ligus Falerna Albintimili

CIL 6, 2589

Caius Veianius Ligus

CIL 6, 28413

Caius Avillius Cai filius Romilia Ligurius Lucanus

CIL 6, 466

Tullus - Ligus

CIL 6, 4720

Aelius Ligus

CIL 6, 5834

Publius Appius Ligyrus

CIL 6, 9648

Claudius Ligur

CIL 7, 39

Lucius Otavius Luci Ligur libertus Epaphroditus

CIL 8, 1053

centuria Iulius Ligur

CIL 8, 22899

S Ligu-

CIL 8, 26996

Lucius Livius Ligus

CIL 9, 422

Lucius Ammius Ligustinus

CIL Caceres 3, 924

Ligur

CILA 2-3, 971

-ου Ποπ. Λίγυος̣

ID 2540

Μάρκου Ἰουλίου Λίγυος, ἐπιτρόπῳ Καίσαρος

IG 14, 2427

Ἰουνίῳ Λίγουρι στρατιώτῃ

IG Bulg 4,2301

Spurius Teius Ligdamus

Inscriptions italiennes 3-1, 286

φρουμεντάριος ΝΕΠΩΝΟϹ λιγυῶνος

IvP 3, 106

Ἰουλ. Λίγυν

MAMA 6 List. 146-113

Πόπλιος Λικίννιος Λίγυς

Ramsay 307, 109

Οὐλπίας Λιγυριανης

REG 1302, 313-6

Aulus Octavius - Ligus Romulus

ZPE 51, 216

Nom indigène

Licinius Vascasus Ligirii filius

ERLara, 12

Ligirus Dobiteri filius

AE 1977, 386

Horatius Alionius Ligiri filius

Hep 10, 103

Sextus Ligustinus Sex(ti) filius

CIL 5, 2115

Sextus Ligurus

CIL 13, 3091

Ligustina Sexti filia Maxuma

CIL 5, 2115

Liguria Liguris filia

Hep 17, 236

Τίμωνα Λιγυρὸν τὸν ἀγαθὸν

SEG 44, 1273

Severus Ligiri filius Coilionqum

CIRP Salamanca, 307

Liguri filius

CIL 5, 8420

Sens incertain

Prima Liguria

CIL 6, 33598

Ligurum

AE 2012, 280

Ligu-

AE 1993, 620

centuria Ligusti

CIL 6, 2910

Liguris

CIL 15, 3682

centuria Ligusti

CIL 6, 3925

Liguri

CIL 5, 8881

Λίγουρον.

IG 7, 1175

Ligust-

Vindolanda 204

Λίγυρον

IG 2, 9376

Ligoriq

HEp 11, 628

λιγυ[

SEG 30, 316

Liguris

CIL 10, 8067

Λίγυρον

IG 7, 3756

Liguus

CAG 49, p.1113

Λιγυρόν

Epigr. tou Oroupou 642

centuria Ligusti

CIL 3, 5538

Κρατησιβούλη Λιγύρνου Λιγυρίνου

IG 12, 9 1044

 

1D'Italie: Corsorum, Nurritanorum, Sardorum. Des Alpes: Alpinorum, Ligurum, Montanorum, Raetorum, Trumplinorum, Vindelicorum. Des trois Gaules: Aquitanorum, Biturigum, Gallorum, Lingonum, Sequanorum. De la péninsule ibérique: Asturum, Ausetanorum, Bracaraugustanorum, Callaecorum, Cantabrorum, Carietum, Celtiberorum, Dongonum, Hispanorum, Lemavorum, Lucensium, Lusitanorum, Vardullorum, Vasconum, Veniaesum. De Germanie et de Belgique: Aresacorum, Baetasiorum, Batavorum, Belgarum, Breucorum, Canninefatium, Cugernorum, Frisiavonum, Germanorum, Helvetiorum, Mattiacorum, Menapiorum, Morinorum, Nemetum, Nerviorum, Rauracorum, Sugambrorum, Sunucorum, Treverorum, Tungrorum, Ubiorum, Usiporum, Vangionum. De Bretagne: Brittonum, Cornoviorum. De l'Europe danubienne et celtique: Bessorum, Dacorum, Delmatarum, Galatarum, Latabicorum, Liburnorum, Noricorum, Pannoniorum, Thracum, Varcianorum.

2Respectivement, les cohortes ligures (37), alpines (54), rhètes (54), montanes (68) et vindéliciennes (89) ne sont pas attestées avant Caligula, mais le témoignage de Tacite démontre que la cohorte ligure était stationnée à Cimiez depuis longtemps. La présence d'une cohorte des Trumpilins, dirigée par un prince, dans la deuxième moitié du Ier siècle, nuance un peu ce que je dis.

3Frédéric Gayet, "Les unités auxiliaires gauloises sous le Haut-Empire romain", Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, 55, H. 1 (2006), pp. 64-105, et http://provence-historique.mmsh.univ-aix.fr/Pdf/PH-2001-51-206_01.pdf.

4Contrairement à l'épigraphe de Clans (CIL 5, 7982), il n' y eut jamais de Cohors III Ligurum.

5On ne peut identifier comme origo que celles de L. Faianius Sabinus, de Modène, tribun, L. Pompeius Marcellinus, de Rome, tribun, Epicadus Velox, un Dalmate, Marcellus Bolgedonis, un Séquane, Lucenius fils de Rutanus, Bodionticus, un anonyme, Bodionticus, Flavius Montanus, Vocontius, S. Vibius Severus, Suetrius. Sept soldats, S. Iulius Fronto, fils de Montanus, C. Marius Mogio, L. Sucius, fils de Velacus, Verduccius Alpinus, Melonius Nigrinus, Vel- Om-, C. Cassius Blaesianus, inscrit à la Palatina, portent des noms gaulois, comme la moitié de l'Empire, et on ne peut rien dire des quatre derniers, L. Valerius Felix, S. Sulpicius Sabinus, un anonyme, inscrit à la Voltinia, M. Iunius Germanus.

6Caenius, Velaunus, Vanaius Venio, Bodionticus, Verus, Bodionticus, Primus, Caturix, Betulo, fils de Karo, Eguius, Velagenus, fils de Mantus, Ulattius, le fils de Velabius, au Broc, Nerusius (?), P. Varius Rusticus, de Vienne, un soldat de Sirmium, Publius Comatius Adiutor, de Virunum (Norique), un bucinator, de Norique, M. Valerius Donicus, de Celeia (Dalmatie), un anonyme, de Dalmatie, Cassius Dasantis, Iulius Icco, fils d'Atto, noms illyriens.

7Ti. Iulius, fils de Congonnetus, de Norique, Ti. Iulius Taulus, fils d'Adsedus, Ti. Iulius Fronto, fils de Venimarus, Ti. Iulius Buccio, fils d'Adgeleus, Ti. Iulius Sextus, fils de Giamillus, Ti. Iulius Crigalo, Ti. Iulius Capatius, fils de Condollus, Marius, fils de Ructinus, autant de noms gaulois fréquents en Norique, Baccus, fils de Staumus, de Brescia, Remmo, fils de Saeco, nom illyrien.

8Sur les iuridici, voir le vieux travail de synthèse de Mireille Corbier, "Les circonscriptions judiciaires de l'Italie, de Marc-Aurèle à Aurélien", Mélanges de l'Ecole française de Rome, 1973.

9Marie-Michelle Pagé, "Colonisation et structures agraires dans l'Italie républicaine: autour du transfert des Ligures Baebiani (-181)", Dialogues d'Histoire ancienne, 2012, pp.125-162.

10http://www.academia.edu/1747166/CIL_V_7781_ILS_735_CLE_893_Analisi_e_Commento.

11Cherchant à combler les lacunes en s'appuyant sur la documentation, John Rich, http://www.academia.edu/9763602/The_triumph_in_the_Roman_Republic_frequency_fluctuation_and_policy, en rétablit cinq autres: 181/180 L. Aemilius Paullus pc de Liguribus Ingaunis; 180/179 P. Cornelius Cethegus pc de Liguribus Apuanis; 180/179 M. Baebius Tamphilus pc de Liguribus Apuanis; 179/178 Q. Fulvius Flaccus c de Liguribus; 123/122 M. Fulvius Flaccus pc de Liguribus Voconteis Salluveisque.

12236/5 P. Cornelius L.f. Ti.n. Lentulus, "Caudinus", consul, "de Liguribus", id.Interk.; 233/2 Q. Fabius Q.f. Q.n. Maximus, "Verrucossus", consul, "de Liguribus", k.Feb. (1er février); 223/2 P. Furius Sp.f. M.n. Philus, consul, "de Galleis et Liguribus", 4 id.Mart. (12 mars); 197/6Q. Minucius C.f. C.n. Rufus, consul, "de Galleis Liguribusque in monte Albano"; 177/6 C. Claudius Ap.f. P.n. Pulcher, consul, "de Histreis et Liguribus", k.Interk; 175/4 M. Aemilius M.f. M.n. Lepidus, consul, "de Liguribus", 4 id.Mart. (12 mars); 175/4P. Mucius Q.f. P.n. Scaevola, consul, "de Liguribus", 4 id.(12 mars); 166/5 M. Claudius M.f. M.n. Marcellus, consul, "de Galleis Contrubrieis et Liguribus Eleatibusque"/"de Gallis Contubriis Liguribus Veliatibus", k.Interk.; 166/5 C. Sulpicius C.f. C.n. Galus, consul, "de Liguribus Tal[...]rneis", 10 k.Mart. (20 février); 158/7M. Fulvius M.f. M.n. Nobilior, proconsul, "de Liguribus Eleatibus"/"de Liguribus Veliatibus", 12 k.Sept. (19 février); 155/4M. Claudius M.f. M.n. Marcellus, consul, "de [...]ibus et Apuaneis"; 122 C. Sextius C.f. C.n. Calvinus, proconsul, "de Liguribus Vocontieis Salluveisque", 6 id.Dec. (8 décembre); 117Q. Marcius Q.f. Q.n. Rex, proconsul, "de Liguribus Stoeneis", 3 non.Dec. (3 décembre).

13Deux ans plus tard, Aemilius Scaurus triomphe "de Galleis Karneis". Stoenos est citée comme caput des Trumplini et des Camunni.

Publicité
Publicité
Commentaires
Histoire du Mentonnais antique et médiéval
Publicité
Archives
Publicité