ETHNOGENESES. 1. LES LIGURES DANS L'EPIGRAPHIE.
ETHNOGENESES. 1. LES LIGURES DANS L'EPIGRAPHIE.
J'inaugure ici, par le dossier épigraphique, une série d'articles sur la question de l'ethnogénèse ligure et des peuples qui la composent. Les troupes auxiliaires, sous l'Empire, formaient des cohortes dont le nom indiquait le recrutement d'origine. Parmi la soixantaine de peuples recensés, on ne compte aucune regio italienne, et pour cause, puisqu'à l'origine, les auxiliae n'étaient pas citoyens romains, mais cinq cohortes alpines, dont la cohors Ligurum1. L'existence d'une cohorte de Ligures (Cohors Ligurum) suppose de l'Empire la reconnaissance de l'identité "ligure". Même si on ne dispose pas de preuves épigraphiques ou documentaires2, les cohortes alpines furent une création du principat augustéen, peut-être tout juste postérieure à la conquête des Alpes et à la construction du Trophée3. Avec la Cohors Ligurum, la Cohors Nauticorum et la Cohors Gaetulorum, c'est 1500 hommes qui sont stationnés à Cimiez pendant près d'un siècle. Elle fut divisée en deux, sans doute en 69: la Cohors II Ligurum partit immédiatement en Sardaigne, tandis que la Cohors I Ligurum resta stationnée à Cimiez jusqu'en 110, avant de gagner le Rhin et les Champs Décumates. Avant son départ, elle incorpora la Cohors I Hispanorum veteranaet devint la Cohors I Ligurum et Hispanorum, mentionnée une dernière fois sur le Rhin supérieure, en 153. Quant à la Cohors II Ligurum, elle intégra avant 88/89 la Cohors Corsorum, pour former la Cohors II Gemina Ligurum et Corsorum. Encore stationnée en Sardaigne sous Trajan, on la retrouve sous Hadrien et Antonin en Syrie, où on perd sa trace4.
Qu'entend-on alors par "Ligures" ? A priori, ces "Ligures" sont des Gaulois de Provence, puisqu'on recense un Suetrius, un Vocontius, deux Bodiontici5. Les "Ligures" des Alpes, dont les noms figurent sur l'Arc de Suse ou sur le Trophée de La Turbie, servent la Cohors Alpinorum6. Quant à la Cohors Montanorum, elle est sans rapport avec les Montani dont parlent Pline et Tite-Live, et semble avoir recruté dans les Alpes centrales et orientales7.
cohorte Ligurum |
AE 2014, 542 |
I Ligurum et Hispanorum |
AE 1982, 718 |
cohortis I Ligurum |
AE 1967, 338 |
I Ligurum et Hispanorum |
CIL 16, 62 |
cohortis I Ligurum |
CIL 13, 11938 |
I Ligurum et Hispanorum |
CIL 16, 63 |
cohortis I Ligurum |
CIL 5, 7889 |
I Ligurum et Hispanorum |
CIL 16, 80 |
cohortis I Ligurum |
CIL 5, 7899 |
II Gemina Ligurum et Corsorum |
AE 2006, 1841 |
cohortis I Ligurum et Hispanorum |
CIL 5, 7896 |
II Gemina Ligurum et Corsorum |
AE 2006, 1845 |
cohortis I Ligurum et Hispanorum |
CIL 5, 7900 |
II Gemina Ligurum et Corsorum |
AE 2006, 1846 |
cohortis I Ligurum et Hispanorum |
RMD 4, 274 |
II Gemina Ligurum et Corsorum |
AE 2006, 1847 |
cohortis II Geminae Ligurum et Corsorum |
ZPE 186, 301 |
II Gemina Ligurum et Corsorum |
AE 2006, 1848 |
cohortis II Ligurum |
CIL 5, 7902 |
II Gemina Ligurum et Corsorum |
AE 2006, 1849 |
cohortis Ligurum |
AE 1892, 137 |
II Gemina Ligurum et Corsorum |
AE 2006, 1850 |
cohortis Ligurum |
AE 1981, 601 |
II Gemina Ligurum et Corsorum |
AE 2006, 1851 |
cohortis Ligurum |
AE 1994, 795 |
II Gemina Ligurum et Corsorum |
AE 2006, 1852 |
cohortis Ligurum |
CIL 5, 7426 |
II Gemina Ligurum et Corsorum |
AE 2012, 1956 |
cohortis Ligurum |
CIL 5, 7822 |
II Gemina Ligurum et Corsorum |
Chiron 2006, 241 |
cohortis Ligurum |
CIL 5, 7890 |
II Gemina Ligurum et Corsorum |
CIL 16, 34 |
cohortis Ligurum |
CIL 5, 7891 |
II Gemina Ligurum et Corsorum |
ZPE 18, 255 |
cohortis Ligurum |
CIL 5, 7897 |
II Gemina Ligurum et Corsorum |
ZPE 193, 253 |
cohortis Ligurum |
CIL 5, 7953 |
II Gemina Ligurum et Cursorum |
CIL 16, 40 |
cohortis primae Liguri |
CIL 13, 435 |
III cohortis Ligurum |
CIL 5, 7982 |
cohortis primae Ligurum |
CIL 11, 838 |
praefecto millitum Ligurum |
CIL 13, 11543 |
cohortis primae Ligurum et Hispanorum |
AE 1981, 604 |
|
|
La IXe regio augustéenne, pourtant, est bien attestée sous le nom de Liguria: elle compta à une époque ou une autre des procurateurs au Vingtième des Héritages, des procurateurs aux familles de gladiateurs, des procurateurs à l'annone, des procurateurs rationis privatae, des iuridici, des consulares, des recruteurs de iuniores. Dès Marc-Aurèle, elle est régulièrement associée à l'Emilie8. Avec les réformes de la Tétrarchie, la Ligurie maritime étant liée aux Alpes Cottiennes, c'est la Transpadane qui prend le nom de "Liguria". On ne s'attachera pas ici à débattre des vicissitudes de l'administration romaine, mais on peut noter que la "Ligurie", au moment où elle est attestée par l'épigraphie, a déjà perdu son caractère ethnique.
consulari Aemiliae et Liguriae |
CIL 10, 1125 |
337-350 |
consularis Aemiliae Leguriae |
CIL 12, 1858 |
|
in Aemilia et Liguria |
AE 2007, 223 |
|
iuridico Aemiliae Etruriae Liguriae |
CIL 6, 41229 |
244-249 |
iuridico Liguriae |
ILAM, 343 |
165 |
iuridico per Aemiliam et Liguriam |
CIL 14, 2503 |
|
iuridico per Aemiliam et Liguriam |
CIL 9, 2848 |
201-250 |
iuridico per Aemiliam et Liguriam |
CIL 10, 5398 |
214-240 |
iuridico per Aemiliam et Liguriam |
CIL 6, 41193 |
218-245 |
iuridico per Aemiliam et Liguriam |
CIL 10, 5178 |
240-270 |
iuridico per Aemiliam Liguriam |
CIL 6, 332 |
185-187 |
iuridico per Aemiliam Liguriam |
CIL 6, 41127 |
191-192 |
iuridico per Liguriam |
CIL 8, 7033 |
247-249 |
iuridico per tractus Etruriae Aemiliae Liguriae |
AE 1939, 81 |
150-169 |
Ligur |
ILAM, 344 |
165 |
misso ad iuniores legendos per Aemiliam et Liguriam |
CIL 6, 41237 |
231-268 |
procurator rationis privatae per Flaminiam Aemiliam Liguriam |
IRT 395 |
203-204 |
procurator rationis privatae per Flaminiam Aemiliam Liguriam |
IRT 424 |
203-204 |
procuratori ad familiam gladiatoriam per Italiam Aemiliam Transpadum Liguriam Pannonias Dalmatias |
AE 2003, 931 |
253-260 |
procuratori Augustorum ad annonam provinciae Narbonensis et Liguriae |
CIL 12, 672 |
161-169 |
XX hereditatium Aemiliae Liguriae Transpadanae |
CIL 11, 1222 |
101-150 |
XX hereditatium trans Padum Liguriae et Aemiliae et Venetiae |
AE 2002, 54 |
193-197 |
ἐπαρκῶς ἰσχύει λιγυρῶν |
IG 4, 491 |
|
ἐπίτροπον ἐπαρχείας Ναρβωννησίας καὶ θαλασσίων Λιγυρίας |
IK Perge, 293 |
|
ἐπιτρόπῳ πρειβάτης διὰ Φλαμινίας Αἰμιλίας Λιγυρίας |
IG 14, 2433 |
|
Le nomen des Ligures a forgé trois choronymes ou toponymes attestés par l'épigraphie: la Liguria, comme "origo", le Ligustinum, une cité du Samnium, et Ligusticum, un domaine émilien. Le transfert des Ligures Baebiani et Corneliani, les Apuani déportés dans le Samnium, dans l'ager Taurasinus, près de Bénévent, en -181, est à l'origine d'un choronyme, "in Ligustino", bien connu par la Table alimentaire de Macchia, et qui désigne selon toute vraisemblance l'ager de la cité des Baebiani et des Corneliani9. La Ligurie est aussi mentionnée comme "origo" à deux occasions, dont un homme de Sestri Levante inscrit à la Galeria. Il n'est pas étonnant qu'un des domaines de la Table alimentaire de Velleia, elle aussi d'époque trajane, ait porté le nom de fundum Ligusticum. Il peut très bien s'agir d'un cognomen, puisque la plupart des fonds de Velleia sont des gentilices suffixés avec un prédial en -anum. Velleia, "ligure" avant la romanisation, avait été incorporée dans la regio VIII Aemilia, et un propriétaire avait tenu ainsi à rappeler ses origines ethniques. La plupart des fonds de Velleia montrent l'antiquité des toponymes: les propriétaires ne portent jamais le gentilice de leur domaine. Rien n'implique donc que l'identité "ligure" se soit maintenue jusqu'au principat de Trajan.
fundum Ligusticum |
Velleia |
CIL 11, 1147 |
pago Aequano in Ligustino |
Ligures Baebiani |
CIL 9, 1455 |
in Beneventano pago Ligustino |
Ligures Baebiani |
CIL 9, 1455 |
pago Romano in Ligustino |
Ligures Baebiani |
CIL 9, 1455 |
domo Liguriae |
T. Valerius Secundus |
CIL 3, 6085 |
domo Tigullis exs Liguria |
L. Minucius Pulcher, Galeria |
AE 1992, 1944 |
Κλεαινέτη Κάρωνος Λιγυστίνη |
|
SEG 41, 115 |
Le panégyrique de Constant, à Albenga, est un document formidable pour le Ve siècle et le Mentonnais, lors de la mise en place du Tractus Italiae circa Alpes. A une époque où la Liguria ne désigne plus que la région padane, dans la langue de l'administration, il témoigne du maintien du sentiment ethnique, "identitaire" dirions-nous, opposant les invasions barbares ("gentes nefandas") aux Gaulois, sauvés, et aux Ligures, protégés ("dum recipit Gallos constituit Ligures")10. A l'inverse, le poème de Milan chante à la fois les Ligures et la ville de Milan, sur le ton d'Ennodius de Pavie. Les fastes triomphaux, lacunaires, évoquent treize campagnes contre les Ligures, bien renseignées par Tite-Live11. Parmi les peuples identifiés comme Ligures, les fastes citent les Eleates/Veliates, les Tal-rni, les Apuani, les Vocontii, les Salluvi, les Stoeni12. L'identification des Stoeni avec un peuple du val Trompia ou du val Camonica ne pose pas trop de difficulté, mais les Tal-rni ne sont pas autrement connus13. Comme le triomphe de Sulpicius Gallus intervint en -165 entre deux victoires sur les Velleiates, il faut peut-être les situer sur le cours supérieur de la Trebbia. Les panégyriques d'Arezzo en mémoire de Fabius Maximus et d'Aemilius Paulus évoquent leur triomphe sur les Ligures, en -233 et en -181, mentionnés par Cicéron, Plutarque et le Liber de Viris illustribus. La guerre ligure était aussi évoquée par les diplômes militaires. Les Ligures apparaissent aussi comme ethnie, dans les inscriptions de Macchia, où on note que Ligures et Ligustini sont synonymes. La présence d'une centurie de Ligyes dans la dédicace de Carmo à Céres, en Bétique, parmi certains noms gaulois (Albodunes, Belges, Galles), doit être rapprochée de l'existence, dans l'onomastique ibérique, du nom "Ligur", un (maigre) indice de sa "celticité".
Ligures Baebiani |
Macchia |
CIL 9, 1455 |
rei publica Ligurum |
Macchia |
CIL 9, 1455 |
rei publica Ligustinorum |
Macchia |
CIL 9, 1455 |
ordo et populus Ligurum Baebianorum |
Macchia |
CIL 9, 1466 |
rei publicae Ligurum |
Macchia |
CIL 9, 1485 |
centuriae Albores Volces Agstes Ligyes |
Carmo |
CIL 2, 128 |
primo consulatu Ligures subegit |
Arezzo |
CIL 11, 1828 |
Liguribus domitis |
Arezzo |
CIL 11, 1829 |
curatori Ligurum Cornelianorum |
Macchia |
CIL 9, 2354 |
dum recipit Gallos constituit Ligures |
Albenga |
CIL 5, 7781 |
ex tabula aenea quae fixa est Romae in Capitolio post Ligures |
Diplôme militaire |
CIL 16, 158 |
de Liguribus |
Fastes triomphaux |
CIL 9, 5564 |
de Gallis Contubriis Liguribus Veliatibus |
Fastes triomphaux |
CIL 9, 5564 |
ex tabula aenea quae fixa est Romae in Capitolio post Ligures |
Diplôme militaire |
RMM 4 |
te Ligures advectum |
Carmen de Milan |
CIL 5 p 623, 14 |
decurioni Ligurensium |
Macchia |
AE 1975, 206 |
post Ligurum in populis regum |
Carmen de Rome |
CIL 6, 31992 |
λιγυρῶν ἦχος |
|
ICI 42 |
πὰρ πόλιας Λιγύω̣ν̣ |
|
SEG 47, 1517 |
Κελτῶν καὶ Λιγύων ἄστυ |
|
IG 14, 1003 |
de Liguribus |
|
AE 1930, 60 |
ἡ πολὺ Σειρήνων λιγυρωτέρη |
|
IGUR 3, 1250 |
πέριξ λιγυρὴ μινυρίστρια ἀηδὼν |
|
IGUR 3, 1303 |
πολλοὺς τέρψας λιγυρῇσιν ἀοιδῆς |
|
SEG 33, 850 |
λιγὺς αὐλὸς |
|
SEG 20, 748 |
οὐ λιγὺς αὐλὸς ἐμαῖς |
|
SEG 20, 747 |
συρίζων λ̣ιγυροῖς πνεύ̣μασιν |
|
Pancion d'El Kanaïs, 8 |
τὸν λιγυρὸν Μουσῶν |
|
TAM 3, 1 798 |
τοῖς λιγυροῖσι χοροῖς |
|
IG 5, 1734 |
Μουσάων, θεράποντα λιγύν νούσων |
|
MAMA 9, 74 |
οἰμωγᾶι λιγυρᾶι δάκρυα |
|
EAD 30, 471 |
ἐν λιγυαχέσι Μούσαις |
|
IG 9, 1 2314 |
τὴν κροκόπεπλον ἤχησεν λιγυρῆς ἡδύτερον λαλίης |
|
Colosse de Memnon, 61 |
La répartition de l'onomastique tirée du nom des Ligures ne facilite pas l'identification d'une "terre ligure". Ligurius, Ligusius, Ligustinius, Ligustius, sont bien attestés comme gentilices, et Ligur, Ligus, Ligurianus, Ligurinus, Ligustinus comme cognomina. L'onomastique est diffuse, mais les formes, régulières, renvoient toutes au développement de *LIGU au nominatif, *LIGU-S, puis *LIGU-R, adjectivé en *LIGU-S-T, comme *AUGU donne *AUGU-R et *AUGU-S-T. Plus rares, Ligunnius, Ligutius, Liguvius, apparaissent comme gentilices, au côté de Liguvianus. Les formes Ligyrius, Ligirius, Ligirus, Ligiricus et Ligyrus sont les issues ibériques du même morphème, avec un traitement différent du "u" long. L'onomastique gauloise propose aussi Ligdamus et Ligomarus, ce qui suppose bien un thème *LIGU. Les formes grecques sont parfois issues de Λίγυος.
Caius Ligurius Cai filius Sabatina Salutaris |
Capodimonte |
AE 1962, 153 |
Caius Ligustius Cai filius Falerna |
Capoue |
AE 1975, 209 |
Caius Ligustius Cai filius Falerna Priscus |
Capoue |
AE 1975, 209 |
Causo Ligustius Cai libertus Nemor |
Capoue |
AE 1975, 209 |
Ligustia Cai filia Prisca |
Capoue |
AE 1975, 209 |
Ligustia Cai liberta Musa |
Capoue |
AE 1975, 209 |
Ligur- |
Volterra |
AE 1982, 344 |
Quintus Ligurius Rusticus |
Ribeira de Baixo |
AE 1982, 471 |
Liguria Cnaei liberta Sperata |
Tivoli |
AE 1991, 592 |
Lucius Ligurius Luci filius Quirina |
Rieti |
AE 2000, 439 |
Liguria Titula |
Alcala de Henares |
AE 2005, 861 |
Ligurius Primitivus |
Alcala la Vieja |
AE 2015, 663 |
Caius Ligustius -or |
Palestrina |
CIL 1, 3060 |
Caius Ligustinius Cai filius Clustumina Disertus |
Acqualagna |
CIL 11, 5960 |
Ligurius Clementinus |
Sassoferrato |
CIL 11, 7537 |
Ligurius Theodotus |
Sassoferrato |
CIL 11, 7537 |
Liguria Martina |
Cran-Gevrier |
CIL 12, 2548 |
Marcus Lig- Tertiolus |
Euzet |
CIL 12, 2884 |
Marcus Lig- Tertius |
Euzet |
CIL 12, 2884 |
Liguria Tymele |
Narbonne |
CIL 12, 4325 |
Liguria Quinti filia Frontina |
Narbonne |
CIL 12, 4399 |
Liguria Euangelia |
Arles |
CIL 12, 846 |
Liguria Euphrosynes |
Arles |
CIL 12, 847 |
Lucius Ligusius Restutus |
? |
CIL 13, 10024, 429 |
Sextus Ligurius Sexti filius Galeria Marinus |
Lyon |
CIL 13, 1921 |
Ligurius Pantagatus |
Lyon |
CIL 13, 2197 |
Liguria Hygines |
Lyon |
CIL 13, 2197 |
Lucius Ligurius Exoratus |
Savignac-Mona |
CIL 13, 462 |
Caius Ligurius Victor |
Wasselonne |
CIL 13, 5987 |
Titus Ligurius Masculus |
Périgueux |
CIL 13, 965 |
Titus Ligurius Tutor |
Périgueux |
CIL 13, 965 |
Liguria Trophime |
Ostia Antica |
CIL 14, 1238 |
Lucius Ligurius Fabianus |
Ostia Antica |
CIL 14, 1639 |
Liguria Auli liberta Olympia |
Albano Laziale |
CIL 14, 2263 |
Lucius Ligurius Luci libertus Antiochus |
Palestrina |
CIL 14, 2877 |
Lucius Ligustius Clarus |
Roma |
CIL 15, 3479 |
Liguria Abia |
Talavera de la Reina |
CIL 2, 923 |
Caius Ligurius Titianus |
Solin |
CIL 3, 2074 |
Liguria Procilla quae et Albucia |
Solin |
CIL 3, 2074 |
Caius Ligustius Felix |
Solin |
CIL 3, 2417 |
Gaius Ligustius Felix |
Solin |
CIL 3, 3183 |
Gaius Ligustius Magnensis |
Solin |
CIL 3, 3183 |
Ligustius |
Salzburg |
CIL 3, 5538 |
Liguria Procula |
Solin |
CIL 3, 9200 |
Caius Ligunnius Cai filii |
Este |
CIL 5, 2645 |
Caius Ligurius Luci filius Voltinia Asper |
San Giorgio di Valpolicella |
CIL 5, 3936 |
Ligutius Flavi libertus Dionysius |
Roma |
CIL 6, 10407 |
Liguvius Iustus |
Roma |
CIL 6, 1056 |
Caius Ligurius Argentius |
Roma |
CIL 6, 1057 |
Lucius Ligurius Ianuarius |
Roma |
CIL 6, 1057 |
Lucius Ligurius Ianuarius |
Roma |
CIL 6, 1057 |
Lucius Ligurius Luci libertus Felix |
Roma |
CIL 6, 21367 |
Liguria Luci liberta Parata |
Roma |
CIL 6, 21368 |
Lucius Ligurius Luci libertus Heracleo |
Roma |
CIL 6, 21368 |
Liguria Luci liberta Arbuscula |
Roma |
CIL 6, 21369 |
Lucius Ligurius Theodorus |
Roma |
CIL 6, 21369 |
Quintus Ligyrius Apollonius |
Roma |
CIL 6, 24193 |
Liguria Nicopolis |
Roma |
CIL 6, 28599 |
Ligustius |
Roma |
CIL 6, 2910 |
Liguria Cai liberta Prima |
Roma |
CIL 6, 33272 |
Quintus Ligurius Rufus |
Roma |
CIL 6, 33272 |
Lucius Ligurius Luci libertus Suavis |
Roma |
CIL 6, 38552 |
Liguria Victorina |
Roma |
CIL 6, 38827 |
Caius Ligustius |
Rome |
CIL 6, 39660 |
Liguria mulieris liberta Melitine |
Roma |
CIL 6, 5686 |
Publius Ligurius |
Roma |
CIL 6, 8288 |
Caius Ligustius |
Lambaesis |
CIL 8, 2568 |
Caius Ligustius Maximus |
? |
Epigraphica 2016, 235 |
Liguria Irene |
Ostia Antica |
EpOst 1047 |
Lucius Ligurius Flavianus |
Ostia Antica |
EpOst 1047 |
Liguria Liguris filiae |
Idanha a Vielha |
Hep 17, 236 |
Κλ Λίγυρος vac. Ἐπάγαθος |
|
IG 2, 2044 |
Αἴλ ∙ Λίγυρος Ἀντινοεύς |
|
IG 2, 2067 |
Ἑρμείας Εἰσιδώρου Λίγυρος Ἄνθου |
|
IG 2, 2111 |
Λίγυρον Δημητρίου |
|
IG2, 9748 |
Ligurius Successus |
Rome |
ILCV, 2521 |
Lucius Ligusius |
? |
Paestum 118 |
Cassius Luci filius Fabia Ligus |
AE 1904, 187 |
Publius Ailius Publi filius Publi nepos Ligus |
AE 1940, 60 |
Publius Numisius Publi filius Voltinia Ligus |
AE 1959, 284 |
Publius Numisius Publi filius Voltinia Ligus |
AE 1959, 284 |
Marcus Decimius Ligus |
AE 1964, 247 |
Caius Laberius - Ligus |
AE 1968, 174 |
Publius Varius Quinti filius Papiria Ligus |
AE 1983, 494 |
Titus Pompeius Ligyrus Autrico |
AE 1983, 942 |
Publius Docetius Terti filius Tromentina Ligus |
AE 1988, 654 |
Caius Vitius Ligiricus Viti filius |
AE 1988, 805 |
Lucius Allius Ligus |
AE 1992, 665 |
Lucius Asinius Ligus |
AE 1992, 674 |
Clodia Ligurina |
AE 1997, 1733 |
Publius Memmius Ligus |
AE 1998, 721 |
Ligurius |
AE 1999, 898 |
Decimus Helvius Ligur |
AE 2006, 593 |
Lucius Suronius Ligus |
CIL 1, 491 |
Maria Ligustina |
CIL 10, 2716 |
Publius Manilius Tiberi filius Palatina Ligirus |
CIL 10, 5377 |
Titus Caesonius Titi libertus Ligus |
CIL 10, 5457 |
Lucius Vettius Luci filius Romilia Ligus |
CIL 10, 5758 |
Caius Pontius Ligus |
CIL 11, 1147 |
Publius Valerius Ligurinus |
CIL 11, 1147 |
Ligurina |
CIL 11, 1149 |
Caius Poppaeius Ligur |
CIL 11, 1380 |
Publius Liguvius Rufinus Liguvianus |
CIL 11, 1941 |
Aulus Octavius Auli filius Ligus |
CIL 11, 3304 |
Aulus Octavius Auli filius Ligus |
CIL 11, 3305 |
Aulus Octavius Auli filius Ligus |
CIL 11, 3312 |
Sextus Marius Cai filius Ligustinus |
CIL 11, 6065 |
Quintus Alfius Ligus |
CIL 11, 6315 |
Marcus Iulius Ligur |
CIL 12, 174 |
Iovius Iulius Ligus |
CIL 12, 213 |
Caius Vibius Ligus |
CIL 12, 306 |
Iulius Ligus |
CIL 12, 462 |
Lucius Baebius Ligus |
CIL 12, 4656 |
Albucius Ligus |
CIL 12, 538 |
Cassius Ligus |
CIL 14, 13 |
Cassius Ligus |
CIL 14, 14 |
Cassius Ligur |
CIL 14, 4380 |
Lucius Iulius Cnaei filius Ligus |
CIL 3, 14165 |
Tiberius Claudius Ligomarus |
CIL 3, 14632 |
Claudia Ligurina |
CIL 3, 4275 |
Caius Arruntius Cai filius Ligus |
CIL 3, 4506 |
Romanius Ligur |
CIL 3, 4778 |
Cassius Ligurinus |
CIL 3, 6313 |
filius Romilia Ligus |
CIL 5, 2646 |
Lucius Moccius Quinti filius Ligus |
CIL 5, 7147 |
Caius Albius Spuri filius Ligus |
CIL 5, 7562 |
Marcus Gavius Cai filius Ligus |
CIL 5, 7597 |
Publius Varius Publi filius Aemilia Ligus |
CIL 5, 7598 |
Marcus Fabricius Luci filius Camilia Ligus |
CIL 5, 7607 |
Lucius Vippius Ligur |
CIL 5, 7871 |
Flavius Ligurius |
CIL 5, 8988 |
-us Ligurinus |
CIL 6, 15793 |
Caius Petronius Cai filius Camilia Ligus Virianus Postumus |
CIL 6, 24011 |
Marcus Antonius Marci filius Ligus |
CIL 6, 2555 |
Marcus Antonius Marci filius Ligus |
CIL 6, 2555 |
Marcus Saburius Ligus Falerna Albintimili |
CIL 6, 2589 |
Caius Veianius Ligus |
CIL 6, 28413 |
Caius Avillius Cai filius Romilia Ligurius Lucanus |
CIL 6, 466 |
Tullus - Ligus |
CIL 6, 4720 |
Aelius Ligus |
CIL 6, 5834 |
Publius Appius Ligyrus |
CIL 6, 9648 |
Claudius Ligur |
CIL 7, 39 |
Lucius Otavius Luci Ligur libertus Epaphroditus |
CIL 8, 1053 |
centuria Iulius Ligur |
CIL 8, 22899 |
S Ligu- |
CIL 8, 26996 |
Lucius Livius Ligus |
CIL 9, 422 |
Lucius Ammius Ligustinus |
CIL Caceres 3, 924 |
Ligur |
CILA 2-3, 971 |
-ου Ποπ. Λίγυος̣ |
ID 2540 |
Μάρκου Ἰουλίου Λίγυος, ἐπιτρόπῳ Καίσαρος |
IG 14, 2427 |
Ἰουνίῳ Λίγουρι στρατιώτῃ |
IG Bulg 4,2301 |
Spurius Teius Ligdamus |
Inscriptions italiennes 3-1, 286 |
φρουμεντάριος ΝΕΠΩΝΟϹ λιγυῶνος |
IvP 3, 106 |
Ἰουλ. Λίγυν |
MAMA 6 List. 146-113 |
Πόπλιος Λικίννιος Λίγυς |
Ramsay 307, 109 |
Οὐλπίας Λιγυριανης |
REG 1302, 313-6 |
Aulus Octavius - Ligus Romulus |
ZPE 51, 216 |
Licinius Vascasus Ligirii filius |
ERLara, 12 |
Ligirus Dobiteri filius |
AE 1977, 386 |
Horatius Alionius Ligiri filius |
Hep 10, 103 |
Sextus Ligustinus Sex(ti) filius |
CIL 5, 2115 |
Sextus Ligurus |
CIL 13, 3091 |
Ligustina Sexti filia Maxuma |
CIL 5, 2115 |
Liguria Liguris filia |
Hep 17, 236 |
Τίμωνα Λιγυρὸν τὸν ἀγαθὸν |
SEG 44, 1273 |
Severus Ligiri filius Coilionqum |
CIRP Salamanca, 307 |
Liguri filius |
CIL 5, 8420 |
Prima Liguria |
CIL 6, 33598 |
Ligurum |
AE 2012, 280 |
Ligu- |
AE 1993, 620 |
centuria Ligusti |
CIL 6, 2910 |
Liguris |
CIL 15, 3682 |
centuria Ligusti |
CIL 6, 3925 |
Liguri |
CIL 5, 8881 |
Λίγουρον. |
IG 7, 1175 |
Ligust- |
Vindolanda 204 |
Λίγυρον |
IG 2, 9376 |
Ligoriq |
HEp 11, 628 |
λιγυ[ |
SEG 30, 316 |
Liguris |
CIL 10, 8067 |
Λίγυρον |
IG 7, 3756 |
Liguus |
CAG 49, p.1113 |
Λιγυρόν |
Epigr. tou Oroupou 642 |
centuria Ligusti |
CIL 3, 5538 |
Κρατησιβούλη Λιγύρνου Λιγυρίνου |
IG 12, 9 1044 |
1D'Italie: Corsorum, Nurritanorum, Sardorum. Des Alpes: Alpinorum, Ligurum, Montanorum, Raetorum, Trumplinorum, Vindelicorum. Des trois Gaules: Aquitanorum, Biturigum, Gallorum, Lingonum, Sequanorum. De la péninsule ibérique: Asturum, Ausetanorum, Bracaraugustanorum, Callaecorum, Cantabrorum, Carietum, Celtiberorum, Dongonum, Hispanorum, Lemavorum, Lucensium, Lusitanorum, Vardullorum, Vasconum, Veniaesum. De Germanie et de Belgique: Aresacorum, Baetasiorum, Batavorum, Belgarum, Breucorum, Canninefatium, Cugernorum, Frisiavonum, Germanorum, Helvetiorum, Mattiacorum, Menapiorum, Morinorum, Nemetum, Nerviorum, Rauracorum, Sugambrorum, Sunucorum, Treverorum, Tungrorum, Ubiorum, Usiporum, Vangionum. De Bretagne: Brittonum, Cornoviorum. De l'Europe danubienne et celtique: Bessorum, Dacorum, Delmatarum, Galatarum, Latabicorum, Liburnorum, Noricorum, Pannoniorum, Thracum, Varcianorum.
2Respectivement, les cohortes ligures (37), alpines (54), rhètes (54), montanes (68) et vindéliciennes (89) ne sont pas attestées avant Caligula, mais le témoignage de Tacite démontre que la cohorte ligure était stationnée à Cimiez depuis longtemps. La présence d'une cohorte des Trumpilins, dirigée par un prince, dans la deuxième moitié du Ier siècle, nuance un peu ce que je dis.
3Frédéric Gayet, "Les unités auxiliaires gauloises sous le Haut-Empire romain", Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, n°55, H. 1 (2006), pp. 64-105, et http://provence-historique.mmsh.univ-aix.fr/Pdf/PH-2001-51-206_01.pdf.
4Contrairement à l'épigraphe de Clans (CIL 5, 7982), il n' y eut jamais de Cohors III Ligurum.
5On ne peut identifier comme origo que celles de L. Faianius Sabinus, de Modène, tribun, L. Pompeius Marcellinus, de Rome, tribun, Epicadus Velox, un Dalmate, Marcellus Bolgedonis, un Séquane, Lucenius fils de Rutanus, Bodionticus, un anonyme, Bodionticus, Flavius Montanus, Vocontius, S. Vibius Severus, Suetrius. Sept soldats, S. Iulius Fronto, fils de Montanus, C. Marius Mogio, L. Sucius, fils de Velacus, Verduccius Alpinus, Melonius Nigrinus, Vel- Om-, C. Cassius Blaesianus, inscrit à la Palatina, portent des noms gaulois, comme la moitié de l'Empire, et on ne peut rien dire des quatre derniers, L. Valerius Felix, S. Sulpicius Sabinus, un anonyme, inscrit à la Voltinia, M. Iunius Germanus.
6Caenius, Velaunus, Vanaius Venio, Bodionticus, Verus, Bodionticus, Primus, Caturix, Betulo, fils de Karo, Eguius, Velagenus, fils de Mantus, Ulattius, le fils de Velabius, au Broc, Nerusius (?), P. Varius Rusticus, de Vienne, un soldat de Sirmium, Publius Comatius Adiutor, de Virunum (Norique), un bucinator, de Norique, M. Valerius Donicus, de Celeia (Dalmatie), un anonyme, de Dalmatie, Cassius Dasantis, Iulius Icco, fils d'Atto, noms illyriens.
7Ti. Iulius, fils de Congonnetus, de Norique, Ti. Iulius Taulus, fils d'Adsedus, Ti. Iulius Fronto, fils de Venimarus, Ti. Iulius Buccio, fils d'Adgeleus, Ti. Iulius Sextus, fils de Giamillus, Ti. Iulius Crigalo, Ti. Iulius Capatius, fils de Condollus, Marius, fils de Ructinus, autant de noms gaulois fréquents en Norique, Baccus, fils de Staumus, de Brescia, Remmo, fils de Saeco, nom illyrien.
8Sur les iuridici, voir le vieux travail de synthèse de Mireille Corbier, "Les circonscriptions judiciaires de l'Italie, de Marc-Aurèle à Aurélien", Mélanges de l'Ecole française de Rome, 1973.
9Marie-Michelle Pagé, "Colonisation et structures agraires dans l'Italie républicaine: autour du transfert des Ligures Baebiani (-181)", Dialogues d'Histoire ancienne, 2012, pp.125-162.
10http://www.academia.edu/1747166/CIL_V_7781_ILS_735_CLE_893_Analisi_e_Commento.
11Cherchant à combler les lacunes en s'appuyant sur la documentation, John Rich, http://www.academia.edu/9763602/The_triumph_in_the_Roman_Republic_frequency_fluctuation_and_policy, en rétablit cinq autres: 181/180 L. Aemilius Paullus pc de Liguribus Ingaunis; 180/179 P. Cornelius Cethegus pc de Liguribus Apuanis; 180/179 M. Baebius Tamphilus pc de Liguribus Apuanis; 179/178 Q. Fulvius Flaccus c de Liguribus; 123/122 M. Fulvius Flaccus pc de Liguribus Voconteis Salluveisque.
12236/5 P. Cornelius L.f. Ti.n. Lentulus, "Caudinus", consul, "de Liguribus", id.Interk.; 233/2 Q. Fabius Q.f. Q.n. Maximus, "Verrucossus", consul, "de Liguribus", k.Feb. (1er février); 223/2 P. Furius Sp.f. M.n. Philus, consul, "de Galleis et Liguribus", 4 id.Mart. (12 mars); 197/6Q. Minucius C.f. C.n. Rufus, consul, "de Galleis Liguribusque in monte Albano"; 177/6 C. Claudius Ap.f. P.n. Pulcher, consul, "de Histreis et Liguribus", k.Interk; 175/4 M. Aemilius M.f. M.n. Lepidus, consul, "de Liguribus", 4 id.Mart. (12 mars); 175/4P. Mucius Q.f. P.n. Scaevola, consul, "de Liguribus", 4 id.(12 mars); 166/5 M. Claudius M.f. M.n. Marcellus, consul, "de Galleis Contrubrieis et Liguribus Eleatibusque"/"de Gallis Contubriis Liguribus Veliatibus", k.Interk.; 166/5 C. Sulpicius C.f. C.n. Galus, consul, "de Liguribus Tal[...]rneis", 10 k.Mart. (20 février); 158/7M. Fulvius M.f. M.n. Nobilior, proconsul, "de Liguribus Eleatibus"/"de Liguribus Veliatibus", 12 k.Sept. (19 février); 155/4M. Claudius M.f. M.n. Marcellus, consul, "de [...]ibus et Apuaneis"; 122 C. Sextius C.f. C.n. Calvinus, proconsul, "de Liguribus Vocontieis Salluveisque", 6 id.Dec. (8 décembre); 117Q. Marcius Q.f. Q.n. Rex, proconsul, "de Liguribus Stoeneis", 3 non.Dec. (3 décembre).
13Deux ans plus tard, Aemilius Scaurus triomphe "de Galleis Karneis". Stoenos est citée comme caput des Trumplini et des Camunni.